W 2017 roku mija 500 lat od wystąpienia augustiańskiego mnicha Marcina Lutra, które zapoczątkowało reformację. Wielki ruch religijnej odnowy z jednej strony spowodował głębokie zmiany w samym Kościele, z drugiej przyczynił się do znaczących przemian społeczno-kulturalnych, a także gospodarczych w Europie.
Również w Bielsku, Białej i okolicy reformacja trafiła na podatny grunt i odegrała szczególną rolę w dziejach miasta. Z tego powodu, włączając się w obchody 500 lat reformacji, Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej przygotowało okolicznościową wystawę w oparciu o eksponaty ze zbiorów własnych, a także zabytki udostępnione przez archiwa, muzea, parafie ewangelicko-augsburskie i osoby prywatne. Przeprowadzone kwerendy pozwoliły wydobyć na światło dzienne wiele nieznanych eksponatów, a ich badania doprowadziły do nowych ustaleń, wzbogacając historię miejscowego protestantyzmu.
W Bielsku, Białej i okolicy ewangelicy przez stulecia byli wiodącą grupą wyznaniową.
Wymownym świadectwem ich dawnego znaczenia pozostają trzy kościoły, osiem cmentarzy z trzema kaplicami oraz wiele innych budowli, należących do trzech parafii ewangelicko-augsburskich (luterańskich) w Bielsku, Białej i Starym Bielsku. Kolejne zbory funkcjonują w Jaworzu, Międzyrzeczu, Wieszczętach i Czechowicach-Dziedzicach – mówi kurator wystawy, Piotr Kenig.
Dr Grzegorz Madej zwraca uwagę na inne fakty: Prezentując historię protestantyzmu nad Białą, pokazujemy, że było to miejsce szczególne w dziejach tej konfesji. Tutejsi duchowni wnieśli znaczący wkład w rozwój ewangelickiego kaznodziejstwa, piśmiennictwa i drukarstwa, byli także aktywni na szeroko rozumianej niwie spraw społeczno-kulturalnych. Nie bez powodu zwano niegdyś Bielsko „okiem protestantyzmu”. W tutejszym kościele działało wielu wybitnych duszpasterzy.
Pięciu z nich upamiętnia niedawno odrestaurowana tzw. Studnia Pastorów na bielskim Syjonie. Są to: Jerzy Trzanowski (†1637), Łukasz Wenzelius († po 1638), Jan Jerzy von Schmitz (†1825), Karol Samuel Schneider (†1882) i Teodor Haase (†1909).
Nieprzypadkowo też w Bielsku stanął jedyny na terenach obecnej Polski pomnik Marcina Lutra, a nasze miasto jest jednym z niewielu w tej części Europy, gdzie działają trzy parafie ewangelickie – dodaje kurator.
Wystawę zaaranżowano w trzech salach, w których zgromadzono blisko 250 eksponatów. Pierwsze pomieszczenie poświęcono reformacji w Bielsku i okolicy do 1628 roku oraz reformacji i kontrreformacji w Lipniku i Białej do 1708 roku. Historyk Piotr Kenig przypomina: W leżącym na habsburskim Śląsku Bielsku gmina luterańska powstała już około 1550 roku, a pół wieku później należeli do niej prawie wszyscy mieszkańcy miasta. Kościoły św. Mikołaja i św. Stanisława stały się w 1559 roku luterańskie, a w 1608 roku ewangelicy ukończyli budowę kościoła cmentarnego św. Trójcy.
Na uwagę zasługują dwie pozycje związane z Marcinem Lutrem: jego pisma Von den Concilijs vnd Kirchen (O soborach i kościołach) wydrukowane w wittenberskiej drukarni Hansa Luffta w 1539 roku oraz Biblia w jego tłumaczeniu, wydana w tejże oficynie w roku 1550, z licznymi drzeworytami Lucasa Cranacha Młodszego, Georga Lembergera i Hansa Brosamera. Nie brak pamiątek związanych z księdzem Jerzym Trzanowskim, kaznodzieją zamkowym i proboszczem w Bielsku w latach 1625-1628. Ten autor łacińskich hymnów i pieśni religijnych, zwany słowiańskim Lutrem, zasłynął przede wszystkim jako autor kancjonału Cithara Sanctorum, wydanego po raz pierwszy w Lewoczy w 1636 roku. Śpiewnik ten przyjął się szybko w słowiańskich zborach Czech, Moraw, Słowacji i Śląska Cieszyńskiego, gdzie służył do początku XX wieku. Szczególną uwagę zwraca ambona z 1553 roku pochodząca z nieistniejącego już drewnianego kościoła św. Jakuba, później św. Małgorzaty w Kamienicy.
W części poświęconej Lipnikowi i Białej, miejscowościach leżących kresach ówczesnej Rzeczpospolitej, zwraca uwagę list króla Stefana Batorego skierowany do proboszcza lipnickiego w 1583 roku, w którym władca nakazuje łagodne traktowanie miejscowych protestantów. Cennym zabytkiem kartografii jest mapa Polski Wacława Grodeckiego, rekomendowana do druku przez Filipa Melanchtona, najbliższego współpracownika Marcina Lutra.
W drugiej sali wystawy przypomniano krótko okres najsilniejszej kontrreformacji.
Prześladowania „innowierców” na obszarach podległych władzy katolickich Habsburgów zapoczątkowała wojna trzydziestoletnia (1618-1648). Protestanci Śląska Cieszyńskiego po odebraniu im kościołów (1654) gromadzili się na tajnych nabożeństwach w domach i okolicznych lasach. Dopiero w 1709 roku w Cieszynie powstał tzw. kościół łaski, do którego aż do 1781 roku uczęszczali także mieszkańcy Bielska i okolicy. Z kolei w Białej konflikt wyznaniowy zapoczątkowało zainstalowanie misji jezuickiej w 1708 roku. Mimo przywilejów królewskich, gwarantujących pełne równouprawnienie, niespokojne czasy uniemożliwiły ewangelikom budowę kościoła – mówi Piotr Kenig.
Wspomniane przywileje, wydane przez królów polskich Augusta II, Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego, można zobaczyć na wystawie. Z ok. 1730 roku pochodzi Mapa Księstwa Cieszyńskiego, opracowana przez osiadłego w Cieszynie ewangelika z Węgier, Jonasza Nigriniego.
W sali drugiej największa część ekspozycji poświęcona jest historii parafii ewangelickich w Bielsku, Białej, Starym Bielsku i Jaworzu w latach 1781-1861, tj. od ukazania się patentu tolerancyjnego cesarza Józefa II do wydania patentu protestanckiego cesarza Franciszka Józefa I, ten ostatni dokument ostatecznie uczynił z ewangelików w Austrii równoprawnych obywateli. Wyeksponowano tu m.in. sprzęty liturgiczne, obrazy i rzeźby z kościołów ewangelickich oraz liczne druki, m.in. okólniki związane z patentem tolerancyjnym cesarza Józefa II.
Pośród rzemiosła, za niezwykle interesujący uznałbym dzwon ufundowany w 1794 roku przez właściciela Jaworza Arnolda Saint-Genois i jego żonę Julię z Laszowskich dla tamtejszego kościoła ewangelickiego. Ciekawe walory artystyczne i poznawcze mają srebrne kielichy ufundowane u schyłku XVIII stulecia dla kościołów ewangelickich w Bielsku, Białej i Jaworzu – mówi kurator dr Grzegorz Madej. W części poświęconej Białej warto zwrócić uwagę na rękopis cennej kroniki Wacława Chamrata, skopiowanej z oryginału przez ewangelickiego nauczyciela Karola Ernesta Tschikardta w połowie XIX wieku.
Ramy czasowe trzeciej sali ekspozycji to okres od 1861 roku po współczesność. Obok Bielska, Białej, Starego Bielska i Jaworza przedstawiono założoną w 1864 roku parafię w Międzyrzeczu, wspomniano także o parafiach w Czechowicach-Dziedzicach (do 1968 roku filiał Bielska) oraz Wieszczęta-Kowale (utworzona w 1992 roku, wcześniej w zborze jaworzańskim). Wiele eksponatów to unikaty związane z ważnymi postaciami bielskiej parafii: księżmi Teodorem Haase (polityk, inicjator budowy Szpitala Śląskiego w Cieszynie, wydawca polskojęzycznej postylli Grzegorza z Żarnowca i kazań Mikołaja Reja), oraz Ryszardem Ernestem Wagnerem (bibliofil, wydawca szeregu materiałów źródłowych do dziejów Bielska-Białej). W części poświęconej ewangelickim cmentarzom szczególną uwagę zwraca rzeźba modlącego się kosiarza z 1912 roku, pochodząca z nagrobka Wacława Hainischa na cmentarzu ewangelickim w Mikuszowicach Śląskich. Z kolei wyeksponowane na patio muzeum płyty nagrobne Jerzego Centnera (†1654) i Marii Elżbiety Seeliger (†1780) to unikatowe, najstarsze zachowane zabytki tego typu w naszym mieście.
Wystawie Pod znakiem róży nad Białą towarzyszy ekspozycja pod tytułem Reformacja w Europie Środkowo-Wschodniej, przygotowana przez Niemieckie Forum Kultury Europy Środkowej i Wschodniej. 12 barwnych plansz, ustawionych na patio, wprowadza do wystawy, przygotowanej przez bielskich muzealników.
Kuratorzy wystawy: Grzegorz Madej, Piotr Kenig, Jakub Krajewski
Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, Zamek książąt Sułkowskich. Wystawa otwarta do 30 października 2017 roku.
Zdjęcia z wernisażu i wystawy publikujemy dzięki uprzejmości Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej.
